Haykaltaroshlik (yo'nalishlar bo'yicha) — bu uch o‘lchovli shakllar yaratish orqali inson his-tuyg‘ulari, fikrlari va estetik qarashlarini ifodalash san’atidir. Ushbu yo‘nalish moddiy shakllar (tosh, metall, yog‘och, gil va boshqalar) orqali go‘zallikni yaratishni maqsad qilgan bo‘lib, turli uslublar va yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi. Quyida haykaltaroshlikning xususiyatlari va yo‘nalishlari bayon etilgan.

1. Asosiy xususiyatlari

• Uch o‘lchovlilik: Haykallar ko‘rinishi bilan uch o‘lchovli bo‘lib, har xil tomondan ko‘zdan kechirish mumkin.
• Material tanlash: Turli tabiiy va sun’iy materiallardan foydalaniladi (tosh, marmar, metall, yog‘och, loy, plastmassa va boshqalar).
• Ijobiy va salbiy shakllar: Ijobiy shakl (haykalning asosiy qismi) va salbiy shakl (bo‘shliq) bir-birini to‘ldiradi.
• Realistik va abstrakt ifoda: Haykallar realistik uslubda yoki abstrakt shaklda yaratilishi mumkin.

2. Haykaltaroshlik yo‘nalishlari

a. Monumental haykaltaroshlik

• Yirik o‘lchamli, tarixiy, madaniy yoki diniy ahamiyatga ega bo‘lgan haykallar.
• Ko‘pincha jamoat joylarida o‘rnatiladi.
• Misol: Amir Temur haykali (O‘zbekiston).

b. Kameral haykaltaroshlik

• O‘lchami kichikroq, odatda interyerlar uchun yaratiladigan haykallar.
• Shaxsiy estetik ehtiyojlar va bezak uchun ishlatiladi.

c. Memorial haykaltaroshlik

• Yodgorlik va xotira uchun yaratilgan asarlar.
• Misol: Qahramonlar uchun mo‘ljallangan monumentlar va obidalar.

d. Portret haykaltaroshlik

• Inson qiyofasini uch o‘lchovli shaklda aks ettirish.
• Realistik yoki stilizatsiyalangan uslubda bo‘lishi mumkin.

e. Dekorativ haykaltaroshlik

• Interyer va eksteryer uchun bezak sifatida xizmat qiluvchi haykallar.
• Ko‘pincha bog‘lar, arxitektura inshootlari bilan uyg‘unlashtiriladi.

f. Abstrakt haykaltaroshlik

• An’anaviy shakllardan voz kechilgan, ichki ma’noni ochib beruvchi haykallar.
• Formaning ifoda vositasi sifatida ko‘proq eksperiment uslublariga murojaat qilinadi.

g. Diniy haykaltaroshlik

• Diniy e’tiqod va marosimlar bilan bog‘liq obrazlarni yaratish.
• Misol: Sharqona madaniyatlarda naqshli me'moriy elementlar bilan uyg‘unlashgan.

3. Texnikalar

Haykaltaroshlikda ishlatiladigan asosiy texnikalar:

• O‘yib ishlash: Tosh, yog‘och yoki boshqa qattiq materiallardan shakl yaratish.
• Qolipga quyish: Metall yoki boshqa materiallarni suyuq holatda qolipga quyib, shakl hosil qilish.
• Model qilish: Loy, plastilin yoki yumshoq materiallardan shakl berish.
• Yig‘ma uslub: Alohida qismlardan yig‘ilgan kompozitsiyalar yaratish.

4. Madaniy va tarixiy ahamiyati

• Tarixiy voqealarni aks ettirish: Haykallar ko‘pincha milliy qahramonlar va tarixiy voqealarga bag‘ishlanadi.
• Madaniy xotira: Haykallar mintaqaviy san’at va madaniyatning yodgorligi sifatida xizmat qiladi.
• Diniy va ma’naviy ma’no: Ko‘pgina haykallar diniy e’tiqod va marosimlar bilan bog‘liq bo‘lib, muqaddas ramzlarni o‘zida aks ettiradi.

5. Zamonaviy rivojlanish

• Interaktiv haykallar: Texnologiyalardan foydalanib, sensorli yoki dinamik haykallar yaratilmoqda.
• Eko-haykallar: Tabiiy materiallardan ishlangan ekologik haykallar.
• Raqamli haykaltaroshlik: Kompyuter grafikasi yordamida 3D modellashtirish orqali yaratilgan haykallar.